قطعات داخلی گیربکس پراید: نام قطعات، وظایف و علائم خرابی
گیربکس (جعبه دنده) پراید، یکی از پرکارترین و در عین حال مظلوم ترین قطعات در خودروهای ایرانی است. شاید برای شما هم پیش آمده باشد که هنگام رانندگی صدای "زوزه" ممتدی بشنوید یا دنده ماشینتان با صدای ناخوشایند "قرچ" جا برود. اکثر رانندگان در این مواقع می دانند گیربکس مشکل دارد، اما نمی دانند دقیقاً کدام قطعه خراب شده است.
شناخت قطعات داخلی گیربکس پراید فقط مخصوص مکانیک ها نیست. دانستن نام قطعات و علائم خرابی آن ها به شما کمک می کند تا هنگام مراجعه به تعمیرگاه، توضیحات دقیق تری بدهید، هزینه های تعمیر را بهتر مدیریت کنید و از تعویض غیرضروری قطعات سالم جلوگیری کنید.
در این مقاله جامع، درب پوسته گیربکس پراید را باز می کنیم و تک تک قطعات حیاتی آن را زیر ذره بین می بریم.
نمای کلی: گیربکس پراید چطور کار می کند؟
قبل از بررسی قطعات ریز، باید تصویر کلی را ببینیم. پراید دارای یک گیربکس دستی ۵ سرعته است که با سیستم دیفرانسیل جلو (FWD) یکپارچه شده است.
وظیفه این مجموعه ساده است: نیروی موتور را می گیرد، بر اساس دنده ای که شما انتخاب می کنید قدرت یا سرعت آن را تنظیم می کند و در نهایت از طریق پلوس ها به چرخ های جلو می فرستد. تمام این جادو توسط هماهنگی ده ها قطعه فلزی در داخل یک پوسته آلومینیومی و غوطه ور در روغن انجام می شود.
تشریح تخصصی قطعات داخلی گیربکس پراید
قطعات گیربکس را می توان به چهار دسته اصلی تقسیم کرد: شفت ها، چرخ دنده ها، مکانیزم تعویض و مجموعه دیفرانسیل. بیایید وظیفه و علائم خرابی هر کدام را بررسی کنیم.
۱. شفت های ورودی و خروجی (ستون فقرات گیربکس)
در دل گیربکس پراید، دو محور اصلی وجود دارد که تمام دنده ها روی آن ها سوار می شوند:
- شفت ورودی (Input Shaft): این شفت مستقیماً به دیسک و صفحه کلاچ متصل است و نیرو را از موتور می گیرد.
- شفت خروجی (Output Shaft): این شفت نیرو را از دنده ها گرفته و به سمت دیفرانسیل هدایت می کند.
⚠️ علامت خرابی: اگر شفت ها تاب بردارند یا جای بلبرینگ روی آن ها گشاد شود، گیربکس دچار لرزش شدید و زوزه کشیدن در تمام دنده ها می شود.
۲. چرخ دنده های اصلی (Gears 1-5 & Reverse)
برای هر شماره دنده (۱ تا ۵)، یک جفت چرخ دنده وجود دارد که با هم درگیر می شوند. دنده های سنگین (۱ و ۲) بزرگتر هستند تا زور بیشتری داشته باشند و دنده های سبک (۴ و ۵) کوچکترند تا سرعت بیشتری تولید کنند.
- نکته فنی: دنده های پراید از نوع "مارپیچ" (Helical) هستند تا صدای کمتری تولید کنند (به جز دنده عقب که دندانه های صاف دارد و به همین دلیل صدای خاصی می دهد).
- ⚠️ علامت خرابی: اگر دنده ها دچار "تیز کردن" یا شکستگی شوند، صدای زوزه در همان دنده خاص شنیده می شود (مثلاً فقط در دنده ۳ زوزه می کشد).
۳. دنده برنجی (Synchronizer Ring)؛ قطعه ای کوچک اما حیاتی
شاید معروف ترین قطعه در ادبیات تعمیرگاهی، دنده برنجی باشد. این حلقه های طلایی رنگ، وظیفه دارند دور دو دنده را قبل از درگیری با هم هماهنگ (سینک) کنند.
⚠️ علائم خرابی دنده برنجی:
اگر دنده برنجی ساییده شود، توانایی ترمز کردن دنده ها را از دست می دهد. نتیجه؟
- شنیدن صدای "آب هویج گرفتن" یا "قرچ" هنگام تعویض دنده (مخصوصاً دنده ۲ به ۳ یا معکوس ۳ به ۲).
- سفت جا رفتن دنده.
۴. مجموعه کشویی و توپی (Hub & Sleeve)
این قطعات مسئول قفل کردن دنده روی شفت هستند. وقتی شما دسته دنده را تکان می دهید، در واقع دارید یک کشویی را روی توپی حرکت می دهید تا با دنده درگیر شود.
⚠️ علامت خرابی (بیرون زدن دنده):
اگر دنده ماشین شما در سربالایی یا هنگام رها کردن گاز، خود به خود "خلاص" می شود (دنده بیرون می زند)، معمولاً مشکل از ساییدگی کشویی، توپی یا ضعیف شدن فنرهای خار موشکی داخل آن هاست.
۵. ماهک و میل ماهک (Shift Forks)
ماهک ها قطعاتی چنگال مانند هستند که کشویی دنده را جابجا می کنند. میل ماهک ها نیز میله هایی هستند که فرمان دسته دنده را به ماهک می رسانند.
⚠️ علامت خرابی:
- لقی دسته دنده: اگر دسته دنده شما لق است و جای مشخصی ندارد.
- اشتباه جا رفتن: مثلاً می خواهید دنده ۳ بزنید اما دنده ۱ جا می رود.
۶. بلبرینگ های گیربکس (Bearings)
شفت های گیربکس روی بلبرینگ ها می چرخند تا اصطکاک به حداقل برسد. پراید دارای چندین بلبرینگ شفت و بلبرینگ دیفرانسیل است.
⚠️ علامت خرابی (صدای زوزه ممتد):
خرابی بلبرینگ شایع ترین علت سر و صداست.
- اگر ماشین در حالت خلاص و روشن صدای سوت یا خرخر می دهد و با گرفتن کلاچ صدا قطع می شود، بلبرینگ شفت ورودی خراب است.
- اگر صدا در حین حرکت شنیده می شود و با سرعت ماشین زیاد می شود، بلبرینگ های دیفرانسیل یا شفت خروجی معیوب هستند.
مجموعه دیفرانسیل (قلب دوم داخل گیربکس)
در خودروهای دیفرانسیل جلو مثل پراید، دیفرانسیل داخل همان پوسته گیربکس قرار دارد. اجزای مهم آن عبارتند از:
- کرانویل و پینیون (Crown & Pinion): چرخ دنده های نهایی که دور موتور را کاهش و قدرت را افزایش می دهند. خرابی آن ها باعث زوزه کشیدن در سرعت های بالا (معمولاً بالای ۸۰ کیلومتر) می شود.
- دنده دیشلی (Spider Gears): دنده های کوچکی که اجازه می دهند چرخ ها سر پیچ با سرعت های متفاوت بچرخند.
- ⚠️ علامت خرابی: صدای "تق تق" هنگام دور زدن کامل فرمان (مثلاً در دوربرگردان).
جدول عیب یابی سریع گیربکس پراید
برای تشخیص سریع مشکل، از جدول زیر استفاده کنید:
| مشکل مشاهده شده (علائم) | قطعه معیوب احتمالی |
| بد جا رفتن تمام دنده ها (سفتی) | دیسک و صفحه، سیم کلاچ، روغن واسکازین نامناسب |
| صدای "قرچ" هنگام تعویض دنده | دنده برنجی، ساییدگی کشویی |
| بیرون زدن دنده (خلاص شدن) | خار موشکی، فنر ماهک، ساییدگی دنده و کشویی |
| صدای زوزه در سرعت بالا (همه دنده ها) | بلبرینگ های دیفرانسیل، کرانویل و پینیون |
| صدای خرخر در حالت خلاص (قطع با کلاچ) | بلبرینگ شفت ورودی |
| صدای تق تق هنگام دور زدن | دنده دیشلی ها یا سرپلوس |
نکات طلایی برای افزایش عمر قطعات داخلی
تعمیر گیربکس پراید هزینه اجرت بالایی دارد (چون گیربکس باید کاملاً پیاده شود). پس پیشگیری بهتر از درمان است:
- روغن واسکازین مناسب: همیشه از روغن با گرانروی توصیه شده (معمولاً 75W80 یا 85W90 برای پراید) استفاده کنید. روغن های نامرغوب قاتل دنده برنجی ها هستند.
- کلاچ گیری کامل: عادت کنید پدال کلاچ را تا انتها فشار دهید. کلاچ ناقص باعث سایش سریع دنده ها می شود.
- توقف کامل برای دنده عقب: برای زدن دنده عقب، حتماً ایست کامل کنید تا دنده عقب (که فاقد دنده برنجی است) آسیب نبیند.
جمع بندی
گیربکس پراید اگرچه ساختار پیچیده ای نسبت به خودروهای اتوماتیک ندارد، اما سلامت قطعات داخلی آن مانند دنده برنجی، کشویی و بلبرینگ ها برای یک رانندگی نرم و بی صدا حیاتی است. شنیدن هرگونه صدای اضافه از گیربکس، زنگ هطری است که نادیده گرفتن آن می تواند منجر به خرد شدن چرخ دنده ها و هزینه های سنگین شود.
اگر با هر یک از علائم بالا روبرو شدید، توصیه می شود سریعاً به یک متخصص تعمیرات گیربکس مراجعه کنید. تشخیص صحیح در مراحل اولیه، می تواند شما را از تعویض کامل گیربکس نجات دهد.